Integracja sensoryczna

TEORIA INTEGRACJI SENSORYCZNEJ

Twórcą teorii Integracji Sensorycznej jest A. Jean Ayers, psycholog-terapeuta, nauczyciel akademicki.

Według A. Jean Ayers

Integracja Sensoryczna to proces, dzięki któremu mózg otrzymując informacje ze wszystkich zmysłów, segregując je, rozpoznając, interpretując, integrując ze sobą i uprzednimi doświadczeniami, odpowiada na wymagania otoczenia adekwatną reakcją.
Adekwatna integracja sensoryczna jest podstawą do prawidłowego rozwoju dziecka.
Wysoce skomplikowane procesy takie jak koordynacja ruchowa, planowanie ruchu, percepcja słuchowa czy wzrokowa, mowa, czytanie, pisanie czy liczenie, są zależne od procesów integracyjnych dokonujących się w ośrodkowym układzie nerwowym.
Procesy integracji sensorycznej dokonują się w rdzeniu kręgowym, w pniu mózgu, móżdżku
i wreszcie w półkulach mózgowych. Wszystkie wyższe procesy umysłowe zależą szczególnie od adekwatnej organizacji wrażeń w pniu mózgu, gdzie mają swój początek procesy integracyjne. Dopiero po przejściu pnia mózgu może dokonywać się bardziej szczegółowe opracowywanie wrażeń sensorycznych w korze mózgowej. Stwierdzenie to wynika
z założenia, że mózg funkcjonuje jako całość. Na skutek różnych czynników wpływających na rozwój dziecka podczas ciąży, czynników okołoporodowych i pojawiających sięw późniejszym rozwoju może dojść do zaburzeń w procesach integracji sensorycznej.

W swej teorii Ayers podkreśla, że kiedy wszystkie systemy sensoryczne współpracują
ze sobą i kiedy wrażenia są sprawnie organizowane na odpowiednich poziomach systemu nerwowego wówczas adaptacja, uczenie się i emocjonalna równowaga przychodzą dziecku w sposób naturalny. Jeśli nie – to mówimy o zakłóceniach procesu uczenia się spowodowanych nieodpowiednim funkcjonowaniem procesów integracji sensorycznej.

W teorii Integracji Sensorycznej zakłada się, że zdolność do odpowiedzi adaptacyjnych
i zdolność do integracji wrażeń są wzajemnie zależne. Ayers podkreśla, że poprawna integracja sensoryczna jest podstawą do normalnego uczenia się i właściwego zachowania. Kompleks takich operacji jak procesy percepcji słuchowej, percepcji wzrokowej czy cały zespół procesów związanych z abstrakcją, takich jak czytanie, rozumienie, pisanie itp., są zależne od intersensorycznych koordynacji wrażeń dotykowych, przedsionkowych (vestibularnych) i proprioceptywnych na poziomie pnia mózgu. Ayers odkryła to
i udowodniła, że wyższe poznawcze funkcje, które wiążą się z nauką (w tym z nauką szkolną) mogą być poprawione, a ich skuteczność zwiększona poprzez lepszą integrację systemów somatosensorycznych, dotyku, propriocepcji i przedsionkowych (vestibular). Analizując wpływ różnych systemów sensorycznych (słuchowego, wzrokowego, dotykowego, węchowego, proprioceptywnego, vestibularnego) na rozwój wyższych czynności mózgowych Ayers podkreśla, iż nie wszystkie z nich odgrywają równorzędną rolę. Stąd też system dotykowy i przedsionkowy (vestibular) są pojmowane w teorii Integracji Sensorycznej jako jednoczące i integrujące pozostałe. Uważa, że te dwa systemy dostarczają danych wejściowych, które kształtują podstawowe relacje jednostki do siły grawitacji i otaczającego środowiska.

Model poziomów Integracji Sensorycznej wg Violet F.Maas (na podstawie J.Ayres).

Poziom I:

Rozwój percepcji wrażeń: dotykowych, proprioceptywnych, przedsionkowych, wzrokowych i słuchowych

Poziom II:

Planowanie ruchu – duża motoryka, integracja dwóch stron ciała

Poziom III:

Bardziej precyzyjna/różnicująca percepcja wrażeń dotykowych, wzrokowych, planowanie – mała motoryka, rozwój lateralizacji kinestetycznych i percepcji przestrzeni

Poziom IV:

Czytanie, pisanie, liczenie, myślenie koncepcyjne, schemat ciała

W przypadku większości dzieci proces integracji sensorycznej rozwija się w sposób naturalny w wyniku typowych aktywności dla wieku dziecięcego. Planowanie ruchu jest naturalnym efektem tego procesu, podobnie jak umiejętność wykonywania reakcji adaptacyjnych
na bodźce sensoryczne . Niestety, u niektórych dzieci integracja sensoryczna nie rozwija się
w wystarczającym stopniu. W takich przypadkach mogą pojawić się problemy w nauce, rozwoju lub problemy z zachowaniem.

OBJAWY DYSFUNKCJI INTEGRACJI SENSORYCZNEJ

Nadmierna wrażliwość na bodźce dotykowe, wzrokowe, słuchowe oraz ruch.
Nadwrażliwość może się objawiać takimi zaburzeniami zachowania jak: rozdrażnienie, wycofywanie się w wyniku dotknięcia, unikanie określonych rodzajów ubrań lub jedzenia, rozproszone uwaga lub lęk podczas zwykłych zabaw ruchowych
np. na placu zabaw.

Zbyt mała wrażliwość/reaktywność na stymulację sensoryczną.
W przeciwieństwie do dziecka z nadwrażliwością, dziecko ze zbyt słabą reaktywnością może poszukiwać intensywnych wrażeń sensorycznych takich jak celowe uderzanie ciałem o przedmioty lub intensywne kręcenie się wokół własnej osi. Dziecko może ignorować ból czy być nieświadome zmian pozycji ciała. Zachowania niektórych dzieci zmieniają się drastycznie od nadwrażliwości do zbyt słabej reaktywności /podwrażliwości

Zbyt wysoki lub niski poziom aktywności ruchowej.

Dziecko może być ciągle w ruchu lub wolno się uaktywniać i męczyć się szybko.
U niektórych dzieci poziom aktywności może się zmieniać od jednego ekstremum
do drugiego.

Trudności z koncentracją, impulsywność

Problemy z koordynacją

Problemy te mogą dotyczyć umiejętności z zakresu dużej lub małej motoryki. Niektóre dzieci będą miały słabą równowagę, inne natomiast będą miały olbrzymie trudności z nauczeniem się nowej czynności wymagającej koordynacji ruchowej.

Opóźnienie rozwoju mowy, rozwoju ruchowego oraz trudności w nauce.
Objawy te mogą być widoczne w wieku przedszkolnym razem z innymi objawami dysfunkcji integracji sensorycznej. U niektórych dzieci w wieku szkolnym mogą występować problemy w nauce mimo normalnego poziomu inteligencji.

Słaba organizacja zachowania. Dziecko może być impulsywne lub może łatwo się rozpraszać i okazywać brak planowania przed wykonaniem jakiegoś zadania. Niektóre dzieci mogą mieć problemy z przystosowaniem się do nowej sytuacji. Inne mogą reagować agresywnie, wycofywać się lub być sfrustrowane kiedy poniosą porażkę.

Niskie poczucie własnej wartości.

Występowanie dysfunkcji integracji sensorycznej obserwujemy u dzieci:

z trudnościami w uczeniu się – zaburzenia te skutkują trudnościami w nauce czytania, obniżonym poziomem graficznym, błędami podczas pisania polegającymi
na zamianie liter podobnych ale ułożonych inaczej w przestrzeni/ b-d ; p-b; itp./, kłopotami w różnicowaniu prawo lewo i słabej obustronnej koordynacji ruchowej. Tym typowym trudnościom towarzyszą również zaburzenia emocjonalne, trudności
w koncentracji uwagi i nadpobudliwość psychoruchowa.

z mózgowym porażeniem dziecięcym – z różnymi typami zaburzeń integracji sensorycznej, do których zaliczymy :

a. zaburzenia w zakresie przetwarzania bodźców dotykowych

b. zaburzenia w zakresie przetwarzania bodźców przedsionkowo – proprioceptywnych

c. zaburzenia rejestracji i modulacji bodźców sensorycznych,

– z autyzmem – zaburzenia rejestracji dotyczą przede wszystkim bodźców wzrokowych i słuchowych, ale czasem również węchowych, smakowych, przedsionkowych
i dotykowych.. Zaburzenia modulacji przejawiają się obronnością dotykową niebezpieczeństwem grawitacyjnym i nietolerancją ruchu.

– z zespołem Downa – zaburzenia te obejmują deficyty rejestracji, modulacji i przetwarzania bodźców: przedsionkowych, proprioceptywnych, dotykowych, wzrokowych i słuchowych. Deficyty te wpływają na dysfunkcje zachowania, uwagi,

zdolności ruchowych i procesów uczenia się.

Rozpoznawanie powyższych dysfunkcji dokonuje się na odstawie wyników badania dziecka Płudniowokalifornijskimi Testami Integracji Sensorycznej, Południowokalifornijskim Testem Oczopląsu Porotacyjnego, Klinicznej Obserwacji. Te badania wskazują jak dobrze jest zintegrowany system vestibularny, wzrokowy, dotykowy i proprioceptywny, jak funkcjonuje planowanie motoryczne, koordynacja wzrokowo-ruchowa, przekraczanie linii środkowej ciała, obustronna koordynacja ruchowa, lateralizacja, ruchy gałek ocznych, odpowiedzi postularne i inne.

Diagnoza może również stwierdzić, który z systemów sensorycznych jest nadwrażliwy, a który podwrażliwy. Wszystkie informacje zebrane przy pomocy tych testów, jak również testów uzupełniających, zamieszczone są w odpowiednio konstruowanym raporcie, gdzie opisane są przyczyny niepowodzeń i ich implikacje
w strukturze systemu nerwowego. Kolejnym krokiem jest zaplanowanie terapii
i wyjaśnienie jej celów rodzicom dziecka.

W terapii Integracji Sensorycznej zajmujemy się trzema podstawowymi zmysłami: DOTYKIEM, PRZEDSIONKIEM, PROPRIOCEPCJĄ.

DOTYK

Receptor odbierający bodźce dotykowe, czyli skóra, jest naszym największym zmysłem, najwcześniej rozwija się i dojrzewa; skóra posiada klika receptorów
do odbioru dotyku, ucisku, faktury, ciepła, zimna, bólu i ruchu włosków na skórze

Mamy 2 główne rodzaje dotyku:

protopatyczny (pierwotny, obronny) – informuje nas na bardzo podstawowym poziomie ze w ogóle zostaliśmy dotknięci, ma funkcje obronna (mówi czy jest zagrożenie czy brak)

epikrytyczny (różnicujący, dyskryminujący) – pozwala na dokładne różnicowanie czuciowe, daje precyzyjna informację dotykowa

Jak dotyk wpływa na funkcjonowanie:

spełnia funkcję ochronną

pozwala na percepcję dotykową

daje informacje o ciele i pomaga w kształtowaniu schematu ciała

odgrywa role w planowaniu ruchu

pomaga w kształtowaniu percepcji wzrokowej (daje informację o tym, co widzimy, informacje dot. cech przedmiotu i jego relacji do otoczenia)

wpływa na rozwój umiejętności manualnych poprzez kształcenie się dotyku różnicującego; jeżeli jest obronność dotykowa w jakiejś partii ciała, to nie może wykształcić się dotyk różnicujący, nie mogą rozwinąć się np. precyzyjne umiejętności manipulacyjne

wpływa na bezpieczeństwo emocjonalne (lub jego brak, jeżeli jest np. obronność dotykowa i zmysł dotyku informuje ciągle, ze jest jakieś zagrożenie)

wpływa na funkcjonowanie społeczne – ciągłe poszukiwanie kontaktu dotykowego przy podwrażliwości lub unikanie kontaktu przy obronności dotykowej

PRZEDSIONEK

Układ przedsionkowy (błędnik i jądra przedsionkowe w pniu mózgu) znajduje się
w uchu wewnętrznym człowieka i wg założeń Integracji Sensorycznej stanowi ramę do stymulacji innych zmysłów, gdyż inne rodzaje doznań sensorycznych są przetwarzane w odniesieniu do układu przedsionkowego.

Jest taki ważny, bo ma połączenia:

* z móżdżkiem (który odpowiada między innymi za koordynacje i płynność ruchów)
* z mięśniami gałek ocznych (odpowiada za ruch gałek w poziomie, pionie, po skosie, konwergencję, czyli zbieżność)

* z tworem siatkowatym znajdującym się w pniu mózgu i odpowiadającym
za pobudzenie i hamowanie układu nerwowego

* z neuronami ruchowymi rdzenia kręgowego

* z mięśniami prostownikami kończyn

* z mięśniami prostownikami okolic karku, szyi i odcinka piersiowego

* z narządem słuchu – ślimakiem poprzez wspólny nerw przedsionkowo-ślimakowy
* z korą mózgowa (płatem skroniowym, a szczególnie obszarami odpowiadającym
za słuch i mowę)

Układ przedsionkowy odpowiada za:

bezpieczeństwo grawitacyjne (jeżeli źle interpretuje odbierane bodźce, to może wystąpić irracjonalny strach przed ruchem lub przed byciem w wyższych pozycjach lub przed oderwaniem nóg od podłoża)

ruch i równowagę

napięcie mięśniowe

postawę

ruchy gałek ocznych

obustronną koordynację

przetwarzanie słuchowo-językowe

przetwarzanie wzrokowo-przestrzenne

planowanie ruchu

i wtórnie za poczucie bezpieczeństwa emocjonalnego

PROPRIOCEPCJA to: czucie własnego ciała i jego ułożenia

Propriocepcja wpływa na:

świadomość ciała i kształtowanie schematu ciała; dziecko ze słabą propriocepcją może być nieświadome pozycji swojego ciała lub jego części

na kontrolę i planowanie ruchu, bo dostarcza niezbędnych informacji
do skoordynowania ruchów w aktywnościach z zakresu dużej i malej motoryki

na umiejętność stopniowania ruchu, czyli dozowania siły z jaką należy wykonać ruch (inaczej traktujemy pióreczko, inaczej filiżankę, a inaczej ciężką walizkę)

na stabilizację posturalną, czyli nieświadome poczucie ustawienia ciała dające stabilizację w wybranej pozycji

na napięcie mięśniowe (wspólnie z układem przedsionkowym)

na poczucie bezpieczeństwa emocjonalnego (świadomość ciała w przestrzeni,
w odniesieniu do innych obiektów, pewność swojego ciała, odpowiednie „czucie go”

zapewnia płynność i kontrolę

PODSUMOWANIE:

Terapia integracji sensorycznej:

ma postać „naukowej zabawy” w której dziecko chętnie uczestniczy i ma przekonanie, że kreuje zajęcia wspólnie z terapeutą.

nie uczy się w niej dzieci konkretnych umiejętności lecz poprawiając integrację sensoryczną wzmacnia procesy nerwowe leżące u podstaw tych umiejętności, a one pojawiają się w sposób naturalny jako konsekwencja poprawy funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego.

terapeuta nie tyle kieruje zachowaniem dziecka ile kreuje takie wymagania by dziecko było w stanie odpowiadać na nie coraz bardziej złożonymi reakcjami adaptacyjnymi.

nie jest wyuczonym, stale powtarzanym schematem ćwiczeń ale jak niektórzy piszą sztuką ciągłej analizy zachowania dziecka i permanentnego doboru i modyfikacji stosowanych zadań.

wymaga wyposażenia sali terapeutycznej w wiele urządzeń do stymulacji systemu przedsionkowego, proprioceptywnego i dotykowego ale również wzrokowego, słuchowego i węchowego

daje dziecku poczucie sukcesu – w coraz większej ilości coraz bardziej skomplikowanych zadań podnosi swoją samoocenę i chętnie uczestniczy w zajęciach.

Opracowała: Anita Wieloch